Zakaz konkurencji w Umowach cywilnoprawnych – kiedy nie obowiązuje, pomimo podpisania klauzul lub Umowy o zakazie konkurencji?

Na wstępie niniejszego artykułu koniecznym wydaje się omówienie problematyki zakazu konkurencji w Umowach cywilnoprawnych (nieco inaczej powyższa instytucja uregulowana została w kodeksie pracy), który to zapis jest coraz częściej wprowadzany do różnego rodzaju umów, zarówno gdy jej stronami są przedsiębiorcy, jak również osoby posiadające status konsumenta. Klauzula w zakresie zakazu konkurencji zamieszcza jest zwykle w Umowie głównej, zawieranej przez przedsiębiorców ewentualnie w Umowie odrębnej, odnoszącej się w swej treści wyłącznie do zakazu konkurencji. Każda z powyższych form jest poprawna, a jej wybór zależy od uzgodnień stron zawiązywanego stosunku prawnego.

Klauzula zakazu konkurencji może przybierać różne formy. Może być bardzo szeroka w swym zakresie lub ograniczać się jedynie do kilku działań. Zakaz konkurencji może obowiązywać jedynie w trakcie trwania Umowy głównej, jak również strony mogą zgodnie ustalić, iż będzie on trwał przez jakiś okres po jej rozwiązaniu lub wygaśnięciu. Wskazać w tym miejscu należy, iż co do zasady umowy zawierane przez przedsiębiorców mogą być konstruowane zgodnie z wolą stron, przy czym nie mogą być one sprzeczne z treścią przepisów powszechnie obowiązujących. Tym samym zapisy z zakresu zakazu konkurencji mogą być kształtowane dowolnie, zgodnie z wolą stron Umowy o ile nie są sprzeczne z przepisami oraz zasadami współżycia społecznego.

Bardzo często dochodzi do sytuacji, w której treść danej umowy jest przygotowywana przez jedną ze stron (wzorzec Umowy), co do którego druga strona, w praktyce, nie ma możliwości negocjowania i modyfikacji treści samej Umowy. Pozostaje jej jedynie decyzja w zakresie podpisania bądź odmowy podpisania Umowy. Podobnie sprawa wygląda w zakresie zapisów zakazu konkurencji, które zwykle są przygotowane przez podmiot dający zlecenie, nawiązujący Umowę współpracy. Druga strona zapoznając się z treścią Umowy bardzo często nie zwraca uwagi na treść zapisów w zakresie zakazu konkurencji, wychodząc z założenia, że „jakoś to będzie, przecież warunki samej Umowy są dla mnie bardzo korzystne” podpisuje jej treść. I o ile z zakazem konkurencji w okresie trwania samej Umowy, co do zasady nie ma problemu (zwykle podmiot podpisujący Umowę zdaje sobie sprawę z jego istnienia) tak w zakresie trwania zakazu konkurencji po wygaśnięciu/rozwiązaniu Umowy pojawiają się pewne komplikacje. Dlaczego? Bowiem osoby zawierające Umowy z różnych względów nie zapoznają się z treścią zapisów w zakresie zakazu konkurencji, czy to z nieuwagi, pośpiechu w czytaniu, braku zrozumienia tekstu czy też z setek innych, indywidualnych powodów.

Po wygaśnięciu/rozwiązaniu Umowy część podmiotów jest niesłusznie przekonana, iż z uwagi na zakończenie trwania Umowy głównej dochodzi do wygaśnięcia również zapisów w zakresie zakazu konkurencji, inni z kolei zapominają o ich treści, jeszcze inni nie znają zakresu klauzuli. Na skutek powyższe zawierają inne kontrakty w branży, podpisują Umowy – nierzadko z przedsiębiorcami konkurencyjnymi do poprzednich swoich Klientów, bowiem rynek, w niektórych gałęziach jest niezwykle wąski i zamknięty. Będąc przekonanym, iż np. kontrakt z podmiotem X dawno wygasł/został rozwiązany, przedsiębiorca prowadzi i rozwija prężnie swoją działalność gospodarczą, aby za kilka tygodni/miesięcy otrzymać wezwanie do zapłaty kary umownej z tytułu naruszenia zakazu konkurencji.

W takiej sytuacji pojawia się refleksja i przemyślenia…ale dlaczego? Co ja właściwie podpisałem/podpisałam? Przecież to pismo jest niezasadne. Niestety, jeżeli klauzula w zakresie zakazu konkurencji została prawidłowo skonstruowana uchylenie się od obowiązku zapłaty kary umownej w ww. zakresie jest utrudniony. Czego zatem należy szukać w klauzulach z zakresu zakazu konkurencji aby podjąć skuteczną próbę uchylenia się od płatności kary umownej, która nie rzadko opiewa na bardzo wysokie kwoty, nieosiągalne dla zwykłego przedsiębiorcy?

Otóż w doktrynie i orzecznictwie wypracowane zostały elementy, które winne być regulowane w zapisach w zakresie zakazu konkurencji, a które co do zasady są pomijane przez podmioty przygotowujące treść klauzul/ Umów, czy to z niewiedzy, czy też z nieuwagi, braku zrozumienia instytucji zakazu konkurencji.

Mianowicie, szukając uchybień w zakresie klauzuli zakazu konkurencji, która została przez Państwa podpisana należy się skupić, czy posiada ona w swojej treści następujące elementy:

1. czy Umowa została podpisana przez osoby umocowane do reprezentowania podmiotów, które ją zawierają;
2. czy do Umowy została załączona lista Klientów, co do których zakaz konkurencji ma obowiązywać;
3. czy został ustalony ekwiwalent za utrzymanie zakazu konkurencji po ustaniu Umowy;
4. czy nie została zawyżona wysokość kary umownej.

Rozwijając powyższe, po otrzymaniu wezwania do zapłaty należy ustalić, czy Umowa która została podpisana opatrzona została podpisana przez osoby umocowane do zawierania tego typu czynności prawnych. Należy tu zwrócić uwagę na pełnomocnictwa, czy zostały właściwie udzielone, sprawdzić sposób reprezentacji w KRS danego podmiotu. Ponadto warto sprawdzić, czy zostały spełnione, po stronie podmiotu dochodzącego zapłaty odszkodowania, wszelkie przesłanki do wystosowania takiego dokumenty (zachowanie terminu, odpowiednia forma dokumenty, podpisy). Po zbadaniu powyższego koniecznym jest ustalenie, czy zakres zakazu konkurencji został w Umowie określony w prawidłowy sposób. Bardzo często zakaz konkurencji jest określony w sposób bardzo szeroki i ogólny, co może prowadzić do jego nieskuteczności, zwłaszcza w sytuacji gdy nie został do Umowy dołączony wykaz kontrahentów, co do których zakaz konkurencji obowiązuje dany podmiot. Dla przykładu, gdy Umowę podpisuje Spółka X i przedsiębiorca Y, Spółka X tworząc zapisy w zakresie zakazu konkurencji, aby były one skuteczne, zobowiązana jest do wskazania w treści Umowy, bądź załączenia do niej wykazu kontrahentów, co do których przedsiębiorca Y jest zobowiązany zachować zakaz konkurencji. Skutkiem  zaniechania, o którym mowa powyżej, tj. niedołączanie ww. wykazu jest nieskuteczność zapisu o zakazie konkurencji, co zostało potwierdzone przez Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 16 października 2013 roku (sygn. akt: I ACa 682/13) – „(…) brak dokładnego określenia podmiotu objętego zakazem sprawia, że sam zakaz przestaje być skuteczny”.

Za nieważnością zapisów w zakresie zakazu konkurencji przemawia również sytuacja, gdy nie został w Umowie uregulowany ekwiwalent za wprowadzenie zakazu konkurencji po wygaśnięciu/ rozwiązaniu Umowy. Nałożenie na podmiot X ograniczenia kontaktu z kontrahentem podmiotu Y, po ustaniu Umowy, jest rażącym pokrzywdzeniem jednej ze stron, dysproporcją świadczeń, a także ograniczeniem wolności i działalności gospodarczej. Zamieszczenie klauzuli o zakazie konkurencji w Umowie, o ile nie został ustalony ekwiwalent za powstrzymanie się od działalności konkurencyjnej, skutkuje sankcją, o której mowa powyżej. Na potwierdzenie powyższej tezy należy przywołać chociażby wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 9 czerwca 2017 r., (sygn. akt I ACa 62/17 czy też wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 14 maja 2013 r., (sygn. akt I ACa 174/13). Analogiczne stanowisko zajął również Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11 września 2003 r., w sprawie o sygn. akt III CKN 579/01.

Niezależnie od powyższego wskazać należy, iż kolejną okolicznością przemawiającą za nieważnością zapisów o zakazie konkurencji jest rażąco wygórowana wysokość kary umownej za naruszenie zakazu konkurencji. Zgodnie z doktryną, w przypadku jakiejkolwiek kary umownej, zastrzeżonej z tytułu naruszenia zakazu konkurencji, przyjmuje się, iż jej wysokość nie powinna przekraczać 10 % wartości zlecenia. Co więcej w orzecznictwie wypracowane zostało stanowisko, iż wysokość kary umownej powinna odpowiadać wysokości ekwiwalentu, który przyznany zostaje podmiotowi zobowiązanemu do przestrzegania zakazu konkurencji, za jego utrzymanie. – wyrok SN z dnia 27 stycznia 2004 r., w sprawie o sygn. akt I PK 222/03 oraz wyrok z dnia 15 września 2015 r., w sprawie o sygn. akt II PK 242/14.

Podsumowując, wskazać należy iż co do zasady zaniechanie powyższym obowiązkom, tj. nieprawidłowe podpisanie Umowy, niedołączenie listy kontrahentów, nieuregulowanie wysokości ekwiwalentu, wskazanie zawyżonej wysokości kary umownej, stanowi naruszenie zasad współżycia społecznego i prowadzi do nieważności zapisów w zakresie zakazu konkurencji. Oznacza to, iż powołując się na ww. okoliczności można się skutecznie uchylić od zapłaty kary umownej z tytułu naruszenia zakazu konkurencji. Koniecznym jest podkreślenie, iż każda sprawa jest inna i istotnym jest dokładne zbadanie stanu faktycznego oraz treści Umowy zawartej pomiędzy podmiotami. Powyższe pozwoli na zajęcie optymalnego dla Państwa stanowiska, celem uchylenia się od nie należnie dochodzonej płatności.